Гадаад Монголоор аялсан минь

(нэгдүгээр хэсэг)

Уильям Дуглас


АНУ-ын жуулчин Уильям Дуглас манай улсаар аялсан тэмдэглэлээ “National Geographic” сэтгүүлийн 1962 оны гуравдугаар сарын дугаарт нийтлүүлжээ. Одоогоос 50 шахам жилийн өмнө гарсан энэ тэмдэглэл тухайн үед хаалттай байсан Монгол орныг өрнөдөд танилцуулахад өөрийн үүргээ гүйцэтгэсэн нь лавтай. Түүний бичсэн тэмдэглэл өнөөгийн уншигчдад сонин байх бол уу хэмээн санаж, бага зэрэг товчлон хөрвүүлээд толилуулахаар шийдсэн юм. Энэ ялдамд энэхүү тэмдэглэлийг бидэнд өгсөн Олимпийн хорооны ажилтан Ж.Отгонцагаан гуайд талархалаа илэрхийлье

**

Гадаад Монгол 1961 оны сүүлээр НҮБ-ын гишүүн болсноор анх удаагаа дэлхийн үйл хэрэгт оролцох боломжтой болсон юм.
Орос, Хятадын дунд түгжигдсэн энэ орон олон зууны турш тэдний шатрын хүү байлаа. Хэдэн зууны тэртээ монгол дайчид Бээжин, Мосваг галдаж байв. Түүх эргэж Орос, Хятад хоёр хөх тэнгэрийн орныг ээлжлэн эзэрхэх болов. Өдгөө хоёр том коммунист орны ашиг сонирхол энд давхцаж, Оросын мэргэжилтнүүд, Хятад ажилчид БНМАУ-ын амьдралд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэх болжээ.
АНУ-ын Дээд шүүхийн шүүгч Уильям Дуглас бол ойрын жилүүдэд Монголд жуулчлаад ирсэн өрнөдийн цөөхөн хүмүүсийн нэг юм. Олон сайхан ном бичсэн, газар зүйд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан шүүгч Дуглас Азийн алслагдмал нутгийг сайн мэддэг хүн. Тэрбээр Монголд хувийн шугамаар очиж чөлөөтэй аялсан агаад үзсэн харсан зүйлийнхээ тухай дэлгэрэнгүй материал авчирсан юм.
Коммунист орнуудын тухай мэдэж авах нь өрнөдөд ихээхэн чухал байгаа энэхэн үед Дугласын нийтлэл одоог хүртэл нууцлагдмал байсан тэрхүү газар орныг танин мэдэхэд нэмэр болох нь гарцаагүй-Сэтгүүлийн зөвлөл.

Миний хувьд Монгол гэдэг шидэт үг шиг л санагддаг байлаа. Бүр хүүхэд байхаасаа л Бээжингээс Дунай мөрөн, өмнө зүгт Египет хүрч байсан эзэнт улсыг байгуулсан Чингис хаан болон түүний хөвгүүдийн тухай шимтэн уншдаг байв. Морин дэл дээр дарцагласан энэ эрчүүд хөхөө өвлийн хүйтнээр Москваг буулган авч байж.
Монголчуудын эзлэн түрэмгийлэгчдийн эр зориг зөвхөн тэдний харгислалаар хязгаарлагдахгүй. Хэдэн жилийн өмнө миний бие энэ бүхний гэрч болох Афганистаны Бамиан мужид очиж байсан юм. Монголын арми дайран өнгөрсөн уг тосгонд амьд амьтан үлдээгүй гэдэг. Хятадууд умрын зэрлэгүүдээс хойд хилээ хамгаалах гэж Цагаан хэрэмийг босгосон. Гэхдээ 1691 онд Хятадууд Монголыг эзлэн авсанаар энэ хэрэм цоож, гадныхнаас тэднийг (монголчуудыг) тусгаарласан хаалт болсон юм. Ингээд Монгол нууцлаг газруудын нэг болох нь тэр.

Хүчирхэг хөршүүдийн шатрын хүү

Монгол бол хүчирхэг хөршүүдийнхээ өрсөлдөөний талбар байлаа. Орос Монголыг олон сая хүнтэй Хятадаас өмнөд хилээ хамгаалах жийргэвч болгох сонирхолтой бол Хятадад нөлөөгөө тэлэхэд нь Монгол хэрэгтэй байв. Хэдийгээр Монгол 1921 онд Хятадаас тусгаарлаж чадсан ч 40 орчим жил гадаад ертөнцөөс таслагдмал байв. Гэхдээ байдал өөрчлөгдсөн байж магад хэмээн санаж 1961 онд эхнэртээ болон өөртөө виз хүсэх өргөдлөө өгсөн юм.
Москвагаас визээ аваад БНМАУ-ын нийслэл Улаанбаатарт ирсэн.
Улаанбаатар луу нисч байсан онгоцны цонхонд нүүрээ наачихаад явж байсан бидний бодлыг илэрхийлэн зурагчин Дин Конгер “Яг л Виомин шиг юм байна” хэмээн өгүүлж билээ. Москвагаас Сибирийн Эрхүү хот хүртэл Оросын Ту гэх онгоцоор нисээд цаашаа Улаанбаатар орохоор “Эйр Монгол”-ын “Илюшин-14” гэдэг онгоцоор явж байгаа нь энэ. Монголын умард хэсэг битүү ойгоор хучигдаж, хөх цэг хатгасан мэт энд тэндээ нуур цөөрөмтэй зэлүүд онгон нутаг.
Монгол орон 600.000 бээр буюу Их Британи, Герман, Франц, Итали, Португалийг нийлүүлсэнтэй бараг тэнцүү газар нутагтай. Хүн ам нь ердөө нэг сая. Бидний агаараас харсан анхны хот болох Сүхбаатараас урагш суурин газар дахин үзэгдээгүй. Толгодын ойролцоо барьсан гэр гэх дугуй сууц л хаа нэг үзэгдэнэ. Оросууд юрт гэх юм билээ. Гэхдээ ганц нэгээрээ байх нь ховор. Гурав, дөрөв, таваараа буусан гэрүүдийг монголоор хот айл гэнэ. Хөх тэнгэрийн доор, ногоон зүлгэн дээр бөмбийх эдгээр гэрүүд Монгол гэсэн өвөрмөц нэгэн өнгийг бүрэлдүүлнэ. Чингисийн үед ч ийм л байсан бол уу.
Гэхдээ нисэх буудлаас хөдлөөд Улаанбаатарт ирэхэд шинэ орчин үеийн барилгууд харагдаж эхэлсэн. Гантигаар барьсан ганц нэг байх ч ихэнх нь шавран байшингууд. Саяхан баригдсан цахилгаан станц, ус цэвэрлэх байгууламж зэрэг нь 160.000 хүнтэй хотын хэрэгцээг хангана.
Хотын баруун хэсэгт сүндэрлэж байгаа гурилын үйлдвэрээс зүүн талд босч байгаа телевизийн асар том барилгын хооронд орших Улаанбаатар бол гялалзаж байгаа шинэ хот. Цэнхэр тууз шиг тахиралдсан Туул гол хотыг эмжин урсана.
Нисэх буудлын хөөрөх зурвас, тэндээс нийслэл хүрэх зам нь цардмал. Бусад зам нь шороогоороо. Хаа сайгүй явж болох ганц унаа нь жиип. Зам муу байсан ч хажуугийн зөөлөн ногоон дээгүүр давхиад байж болохоор. Гэвч сайн явлаа гэхэд өдөртөө 250 бээр зам туулвал их юм. Гол горхи гатлах, бензин авах, гэрүүдээр зочлох, зураг авах гээд ажил зөндөө. Орос жийп хүчтэй, сайн ч юм билээ.
Урт үс, өргөн шанаа, шулуун хамартай монголчууд индианчуудтай төстэй ч юм шиг. Гэхдээ зарим нь дугуй царайтай, намхан хамартай. Ихэнх монголчууд намхан, шөрмөслөг биетэй ч зургаан тохой өндөр хүн бас байна аа тэдний дунд. Тэд голдуу албан маягтай төв сайхан хувцаслана. Харин энгийн үедээ орос маягийн спорт хувцас өмсөх нь нэг л зохимжгүй. Хөвгүүд нь сургуульдаа хүрэн өнгийн хилэн хувцас өмсөх бол охид нь хүрэн даавуун даашинз өмсөн, үсэндээ тууз зангидна. Хормогч нь цагаан, хар гэсэн хоёрхон өнгөтэй. Хүзүүндээ зангидсан улаан бүч нь тэдний хувцасанд нь өнгө нэмнэ.
Томчуудын хувьд ажилдаа баруун маягийн хувцас өмсөхийг зөвшөөрдөг ч урт хормойтой, босоо захтай дээлээ өмссөн хүмүүс Улаанбаатарт элбэг тааралдана. Хөдөөд бол эр, эмгүй дээлээ өмсөх юм билээ. Дээл бол бүжигэнд явахад гоёлын, гудамжаар зугаалахад гадуур хувцас болдог таатай эд. Жуулчдыг ардууд (малчид хэмээн хаалтад бичсэн байна), тосгоны иргэд үргэлж найрсгаар гар дэлгэн угтаж, цагаан шүдээ яралзуулан “сайн байна уу” хэмээн үнэн сэтгэлээсээ мэндэлнэ.



Оксфорд аялгатай “Орос”-ын англи хэл

“Монгол жуулчин”-аас бидэнд гаргаж өгсөн манай хэлмэрч И.Очирбал Улаанбаатарын их сургуульд англи хэл үзсэн намхан залуу. Долоо хоногт найман цагаар Орос арга барилаар таван жил англи хэл заалгасан гэнэ.
Яагаад британи аялгаар ярьдаг юм бэ? хэмээн намайг асуухад, “Орос багш маань Оксфордод англи хэл үзсэн байж болох юм. Америкчууд та нарын аялга их өөр юм” гээд жуумалзсан. Монголын их сургуульд төвд, хятад, орос, манж, англи хэл заадаг юм байна. И.Очирбалын хэлж байгаагаар 1961-1962 оны хичээлийн жил 100 орчим оюутан анли хэл үзэж байгаа гэнэ. Бид Улсын төв номын санд нь очиж орчин үеийг монголчууд анли хэлээр ямар ном уншиж байгааг сонирхсон. үнэндээ сэтгэл жаахан гонсойсон. Америкийн зохиолчдоос Марк Твен, Жэк Лондон, Теодор Драйзерийн цөөн хэдэн бүтээл, Эрнест Хэменгуйн “Өвгөн, тэнгис хоёр” л байсан. Их Британиас Чарльз Дикенс, Сомерсет Моэм хоёрын хэдхэн ном тэгээд л дуусаа.
Жэфферсон, Мэдисон, Томас Пейний зохиолууд байгаа эсэхийг номын санчаас асуухад толгой сэгсэрсэн.
Карл Сандберг, Авраам Линкольн, Роберт Фрост нарын бүтээлийн тухай асуугаад мөн л адилхан хариу авсан. “Бид Күперийг сайн мэддэг” гэж И.Очирбал яаран сандран нэмсэн.
Америк киноны тухай түүнээс асуухад “Миний үзсэн цорын ганц америк кино бол “Тарзан” гэж хариулсан. Миний урам үнэхээр хугарсан. И.Очирбал ч байдлыг гадарласан бололтой, зальжин инээмсэглээд “Танд санал болгохоор илүү дээр юм байна уу” хэмээн асуусан.
Эхнэр Мерседес маань ярианы сэдвийг өөрчлөн “Та нар америкчуудын тухай ямар бодолтой байдаг вэ” гэж асуусан. Монголчуудыг юу бодож байгааг царайг нь хараад ойлгоход их хэцүү. И.Очирбат яг тийм байдлаар “Шүдний эмнэлэг нь их сайн гэж сонссон” хэмээн хариулсан даа. Мерседес инээд алдаад, “Та нүд гялбам цагаан шүдтэй байж. Шүлний эмнэлгийн тухай юу мэдэх юм бэ” гэж асуухад “Би 28 настай ч надаа ломботой шүд нэг ч байхгүй” гэсэн.
-Хүүхдүүдийн хувьд ямар вэ? гэхэд
-Эмч нар үүнд их сэтгэл зовниж байгаа. Бүр Чинигсийн үеэс л монголчуудын шүд сайн байсан. Одоо чихэр, жимс, мөхөөлдөс их иддэг болсон болохоор. Хүүхдүүд шүдээ ломбодуулахаас өөр аргагүй болно биз дээ гэж хариулсан.
Энэ үед мах, сүү хэрэглэдэг монголчуудын шүд үнэхээр эрүүл байдаг гэж Марко Пологийн тэмдэглэн хэлсэн байдаг нь санаанд орж байв. (Монголчуудыг эрүүл, гоё шүдтэй гэдгийг У.Дуглас олон удаа тэмдэглэн хэлсэн байна. Орч)

Монголчууд бүжиг, хөгжимд үнэхээр дуртай. Америкийн дуу хөгжим ч түгээмэл юм байна. Нийслэлд нь жааз хөгжмийн бичлэг ч хийдэг бөгөөд 1961 оны зун “Улаанбаатар вальс” худалдаанд гарсан гэнэ. Харин Шинжлэх ухааны акедемийн гишүүд нь хөдөө нутгаар бэдэрч ардын аман зохиол, дуу хуур цуглуулдаг юм байна.
Монголчууд гайхамшигтай бүжигчид, бүжгийнх нь ая судсаар нь лугшиж байна уу гэлтэй. Мерседес ардын бүжгийн нэг хамтлагтай хамт бүжиглээд авсан. Тэрбээр “Монгол эрчүүд их авьяаслаг болохоор бүр хэцүү алхамыг ч тэдэнтэй хийхэд хялбар санагдсан” гэж хэлсэн.
Монголд эгшиглэсэн Йелийн дуу

Монголчууд сайн дурынханы дуунд ч дуртай юм билээ. Улаанбаатараас зүүн хойшоо байдаг Тэрэлжийн амралтад зочилж байхад намайг дуулж өгөхийг хүссэн. Цаг шахам болсны эцэст Йелийн “Whiffenpoof” дууг дуулахаар шийдсэн. И.Очирбал хурсан олонд энэ дууг орчуулж өгсөн. Миний дуулахыг халуунаар хүлээн авсан. Хурсан олон дахиулахыг хүссэн бол би тэдэнд бүтэн шөнөжингөө америк дуу дуулж өгч чадах байлаа. Гэвч хэн ч дахиулахыг хүсээгүй юм.
Монголын ардын дуу хөгжмийг бүхэлд нь эцэс төгсгөлгүй гэмээр уртын дуугаар илэрхийлж болно. Дууны үргэлжлэх хугацааг урт хэмээн нэрлэж байгаа юм биш. Хааяа хярхаггүй уудам тал, уйтгар гуниг алив бүхэн зүйрлэж боломгүй тийм өнгө аясаар дуучны хоолойноос гарна.
Морин хуур гэх хоёр чавхдастай, морин хийлтэй төстэй боловч царыг нь могойн арьсаар бүрсэн хөгжимтэй уртын дууг дуулна. Морин хуурын үүслийг яривал Монголын эртний түүхийг сөхөх хэрэг гарна. Морин хуур хэрхэн үүссэн тухай домог бол бий. Өндөр язгуурт нэгэн ноён хайртай хурдан хүлэг морио алдсандаа ихэд гуниглан, дэл сүүлээр нь чавхдасыг нь хийж, толгойг нь дууриалган сийлсэн хөгжмийг бүтээж. Хүлэг мориныхоо явдал, эзэндээ үүрсэх дууг нь аялгуулан хөгжимдсөн юм гэнэ лээ.