Гадаад Монголоор аялсан минь

(Хоёрдугаар хэсэг)
Улаанбаатарын дуу бүжгийн чуулгын дуучин залуу дайсанд баригдан, эзнээсээ хагацсан хоёр цагаан морины тухай дуу дуулж өгсөн. Харийн хүний эрхшээлд орсон хүлгүүд ус нутагтаа харихаар хол зам гатлан гүйж, нэг нь л зорьсондоо хүрдэг тухай их гунигтай дуу.
Монгол бас ардын богино дуу гэж бий. Ихэвчлэн шог хошин эсвэл хайр дурлал, мөрөөдлийн тухай дуулдаг, уртын дууг бодвол арай түргэн хэмнэлтэй. Богино дууг морин хуураас гадна шудрага гэх банжотай төстэй урт хүзүүтэй, гурван чавхдаст хөгжим, эсвэл хуучир гэх чавхдаст хөгжимтэй дуулна. Бидэнд зориулсан Монголын ардын, дуу бүжгийн чуулгын тоглолт “Намсан гуай” гэх хошин дуугаар өндөрлөсөн. Намайг Монголд айлчлахыг урьсан хүн бол Монголын Хуульчдын нийгэмлэгийн хүндэт гишүүн С.Чойжамц гуай байлаа.
АНУ Монголтой албан ёсны харилцаа байхгүй учраас урилга маань Дээд шүүх хоорондын байх боломжгүй байсан тул Хуульчдын нийгэмлэг надад хаяглан илгээсэн юм. Гэхдээ хөдөө нутгаар аялж явахдаа С.Чойжамц, И.Очирбал бид нар албан бус энгийн нөхөрсөг харилцаатай байсан.

Хятад тусламжаа ажиллах хүчний хэлбэрээр илгээдэг

Говь руу машинаар хийсэн аялал их урт болсон доо. Хагарсан дугуйгаа хэд хэд сольсоор оройн 22.00 цагийн орчим сэрүү татчихаад байхад Өвөрхангай аймгийн төв Арвайхээр дэх хоёр давхар тохилог буудалд буусан.
Маргааш өглөө нь ажлын хөх хувцас өмссөн хятад барилгачид өглөөний дасгалаа хийж байхыг цонхоор харсан даа. Дунд сургуулийн сагсан бөмбөгийн талбай болон өөр бусад барилгын ажил хийхээр 60 орчим хятал ажилчин ирээд байгаа нь тэр гэнэ. Хятадын гадаад орнуудад үзүүлэх тусламжийн хөтөлбөрийн хүрээнд 20.000 хятад ажилчин Монголд илгээсний нэг хэсэг нь тэрхүү барилгачид гэж надад тайлбарласан. Тэд Монгол ажилчдын жишгээр цалинжиж, хоолоо өөрсдөө хийдэг агаад ихэнх нь 20 гаруй насны залуучууд. Зарим нь гэрлэчихсэн, гэр бүлийнхээ хамт суудаг юм байна.
Арвай хээрийн тал, түүнээс цааших нутаг өвс ургамал ихтэй ч ерөнхий байдлын хувьд Юта мужийн хойд, Айдахогийн өмнөд хэсэгтэй төстэй. Дээгүүр нь бүргэд, шонхор элин халих сахлаг өвстэй энэ талд хааш хаашаа 15 бээрийн газарт нүдэнд торох юм байхгүй. Тэртээ баруун өмнө зүгт Бага Богд, Гурван Богдын уулс бяцхан толгод мэт сүүмэлзэнэ. Үхрээс гадна монгол үхэр, сарлагийн эхний үеийн эрлийз ашиг шимээрээ “эх, эцгээсээ” илүү, арвин их сүүтэй хайнаг их тааралдана. Хангай газартаа адуу, хонь олонтой бол, хойд нутаг сарлагаар, өмнийн говь тэмээ, ямаанаар баян аж.

Үнэн сэтгэлийн зөвлөлгөө

Их говь дахь бидний очих газар бол тэмээний үржлийн станц байсан юм. Говийн зах руу орохоос өмнө Ховд суманд бид буудалласан. Орон нутгийн албаны хүн биднийг хоноод явахыг гуйгаад “Тийшээгээ зам хэцүү, донсолгоо ихтэй” хэмээн зөвлөсөн.
Бид санаа тавьсанд нь талархалаа илэрхийлээд, хэцүү замаар явж сурсан улс гэдгээ хэлээд хөдөлсөн. Гэвч удалгүй түүний үгэнд орсон нь дээр байж гэдгийг ойлгосон доо. “Зам хэцүү” гэсэн үг нь нэг ёсондоо тийшээ “Зам байхгүй” гэсэн утгатай байж. Олон цаг элсэн дундуур сэгсчүүлсний эцэст төөрсөн гэдгээ нэг юм ухаарцгаав. Албаны хүн хий боловсон зан гаргалгүй “Та нар үржлийн станцыг олоод очиж чадахгүй” гээд түс тас хэлж чадсан бол болох байж гэдгийг бид төөрсөн хойноо ойлгосон.
Аян замын эхлэл ер бусын байсан. Таван бээр орчим яваад бид хангай говийг заагласан ууланд хүрч очсон. Хадан хясаан дундуур гарсан нарийн жимээр явахдаа би Динд “Ерөөсөө хамгийн аюулгүй нь уулын зам юм байна” хэмээн хэлж байв. Үнэндээ бол бид төөрсөндөө нэг их санаа зоволгүй зураг авсан шигээ явж байгаад налуу хэсгээр нь хавцлыг даван говь руу орсон юм.
Миний сэтгэлийг соронз мэт татаж байсан тэрхүү өргөн уудам, нууцлаг газрын шороон дээр би зогсож байлаа. Говийн наран далд орж амжаагүй байхад шахам тэргэл саран зүүнтээгээс хөөрч байв. Говийн тэргэл саран ягаавтар өнгөтэй. Нууцлаг говийн үзүүлсэн олон гайхамшгийн дотроос хамгийн сайхан, бас сэтгэлд хадагдан үлдсэн нь энэ агшин байлаа, миний хувьд.
Дахиад зургаан цаг өнгөрсөн ч бид үржлийн станцыг олоогүй л байв. Ингээд “тагнуул”-ын хэсгээ түрүүлэн илгээчихээд, Очирбал бид хоёр сондуул сандайлаад хүлээж суув. Салхи хүчтэй үлээж байсан тул нөмөр газар олж аваад гал түлэхээр боллоо.
Очирбал “Тэмээний хомоол олдвол галтай боллоо л гэсэн үг” гэж хэлэв. Хомоол олох шиг амархан юм баймааргүй сэн. Гэвч сарны гэрэлд олддоггүй юм билээ. Хайж хайж олоогүй тул эцэст нь гал түлэх санаагаа орхиод тэнгэр харж хэвтэхээс өөр мэхгүй болсон доо.
Долоон бурхан (Big Dipper) од бараг нүүрэн дээр унжиж, Алтан гадас (Pole star) ойрхон гялалзана.
Очирбал “Big Dipper” гэнээ? Бид үүнийг “Долоон бурхан” гэдэг” гэж хэлээд. Домгийг нь ярьж өгсөн.
“North Star”-ыг юу гэдэг вэ хэмээн асуухад.
“Алтан гадас” (Golden Nail) гэж хэлж өгөөд “Морь аргамждаг гадастай адил утгатай. “Америкчууд “hitching post” гэдэг бил үү” хэмээн асуусан.
Бид хоёрыг ярьж байхад 100 метрийн зайтай байсан бут хөдөлж, чимээ гарсанд,
“Алмас явж байна даа” гээд Очирбал инээд алдсан.
“Тэр чинь хэн юм бэ?”
“Тэр үү. Говийн шоумэн” гэж хариулдаг юм.
Түүнээс хэлснээс үзэхэд алмас нь Хималайн нурууны “шоумэнтэй” төстэй, хүнээс арай багавтар үс ноос болсон амьтан байдаг бололтой.
Очирбал “Хүмүүс зөндөө харсан ч барьсан удаа нэг ч байхгүй” гэж ярив.
Ярианы сэдэв удалгүй өөрчлөгдөж Чингис хаан түүний хөвгүүд, дүү нарын байгуулсан Бээжингээс Дунай мөрөн хүртэлх эзэнт гүрний тухай болов. “ХIII зуунаас хойш бид өгсөж уруудсаар 1691 онд Манжид эзлэгдсэн. Хоёр зуу гаруй жил дэлхийгээс тусгаарлагдан, шинжлэх ухаан, технологи, анагаах, дэвштл хөгжилөөс хол хаягдсан” гэж Очирбал ярив.
Манжийн хууль цааз нэн хатуу байснаас монголчуудын ихэнх нь боол болон хувирч, эртний эзэнт улс руу гаднын нөлөө оруулахаас сэргийлэн хил, хязгаарыг хаасан байна.
Очирбалын ярьж байгаагаар Хятадын засаг Монголыг туйлын харгисаар засаглаж, есөн эрүү гэх харгис аргаар шүүдэг байж. Тэрхүү ярганы зэвсгүүд нь Улаанбаатарын музейд байхыг бид үзсэн бөгөөд зургыг нь авах гэж оролдсон зөвшөөрөл өгөөгүй. “Түүхийн энэ зурвас үеийг монголчууд бид мартахыг хүсдэг” гэж музейн тайлбарлагч хэлж байсан юм.
Өршөөл үзүүлдэг байсан эсэх тухай асуухад, Очирбал “Хэрэв есөн эрүүг даваад гарч чадвал дархлагдана, халдашгүй болно” гэсэн.
- Юунаас тэр вэ?
- Лус савдаг тэр хүний талд орж байгаа юм гэж Очирбал инээд алдаад, ингэж тайлбарласан, “Есөн эрүү давсан сайн эр сүр хүчин төгөлдөр эрүүгийн хэрэгтэн болоод дураараа дээрэмдэж, хулгайлж, хүчирхийлж болно. Ямар ч саад байхгүй”
Тэргэл сартай тэр шөнө бид хоёр их говиор алхан, Очирбат надад Хятадаас салан тусгаарласан Тусгаар тогтнолын өдөр болох 1921 оны тухай тайлбарлан өгч, би хариуд нь Долдугаар сарын 4-ний тухай ярьж өгсөн (Америкийн Тусгаар тогтнолын өдөр. Орч)
Алсад жийпний гэрэл гялалзан “тагнуул” ангийнхан ирснээр бидний яриа өндөрлөсөн юм. Бид халуун шөл ууж, сайхан амарна хэмээн горьдож байсан ч талаар болсон. Манайхан муу мэдээтэй. Өнөө үржлийн станц олдсон ч аль хэдийн ажиллахаа больсон төдийгүй үүнээс цааш явбал шатахуун авах газар ч байхгүй гэнэ. Сонголт байсангүй. Өглөө буцаад хөдөлсөндөө. Дөрвөн цаг орчим яваад түрүүн хажуугаар нь гараад явсан гэрт очин амарч, хэдэн цаг нүдний хор гаргаад цааш явсан. Ялгаатай нь ирэхдээ шөнөөр явсан бол буцахдаа өдрөөр.
Гадаад Монголд хамаарах говийн бүс үлэмж том буюу 175.000 бээр нутгыг эзлэн оршино. Техасаас хоёр дахин том гэсэн үг. Говийн бүсэд гурван аймаг байдаг.
Монголчууд тийм говь, ийм говь гэж яг оноож ярихгүй. Гэхдээ говь гэдэг үг нь өөрөө хатуу хэцүү, саарал шороон хөрс нь энд тэнд ургасан тачир ургамалтай гэсэн утга илэрхийлэх ажгуу. Их говийн зүүн үзүүр элсэн манхан ихтэй, элс шороо нь зарим хавар Улаанбаатарт туугдан ирэх нь ч байдаг байна. Сайншандаас урагш орших өмнийн говь орчимд Монголын өнөөгийн хэрэгцээг бүрэн хангах газрын тосыг боловсруулдаг.
Бидний очсон баруун говь элсэн манхан багатай, байсан ч нарийхан хэдхэн бээр үргэлжлэх урттай. Харин өвс ургамалын гарц нь арай илүү, худаг олонтой, тэмээ идээшлэхэд тохиромжтой бутлаг ургамалтай нутаг. Ургамлын хувьд их хатуу модлог ч тэмээ, ямаа өсгөхөд тохирромжтой газар юм байна.

Говийн шугуй

Говьд гурван төрлийн мод ургадагийн нэг нь заг. Мушгирсан цагаавтар мод. Найман тохойгоос өндөр байх нь ховор. Тоорой мод нь америкт ургадаг царстай төстэй, нөгөөх нь түүнээс арай намхан бутархаг, бургастай адил модыг сондуул гэнэ. (Хармаг жимсний бут). Хавартаа ягаан цэцэг дэлгэрдэг энэ модыг эхнэр маань говийн цэцэг хэмээн нэрлэсэн. Эдгээр модод говийн өнгөтэй уусаад, өвөрмөц зохицол үүсгэнэ.
Тал нутагт бол мод гэх юм байхгүй тул цорын ганц түлш нь аргал, хомоол. Эмэгтэйчүүд нь модоор матаж хийсэн араг үүрэн аргалаа түүнэ. Цэцэрлэгт навч цуглуулахад хэрэглэдэг тармууртай адилхан боловч богино иштэй савраар аргалаа түүнэ. Эвлэгхэн хөдөлгөөнөөр аргалаа савардан нуруундаа үүрсэн араг руу мөрөө давуулан сурмаг чулуудна. Аргалын хөх дөлтэй гал жигтэйхэн илчтэй тул гэрт түлэхэд туйлын тохиромжтой. Тал нутгийн эзэд болох малчин ардуудын өмч хөрөнгө нь адуу, үхэр, хонь, ямаа, тэмээ болой. Дангаараа ажиллаж, амьларч байгаа айл өрх алга. Бүх айл нэгдлийн гишүүн болсон ч чувийн өмч байсаар байгаа гэнэ. Нутгийн хойд хэсэг буюу хангайд нэг өрхийн амины мал 50 хүртэл толгой байж болох бөгөөд ашиг шимээс нь татвар авдаггүй юм байна. Говь, тал хээрт амьдардаг малчин айл 70 хүртэл амины малтай байхыг зөвшөөрчээ.
Айлууд зун, намартаа бэлчээр хөөн хангайд очоод өвөлдөө буцан нүүдэг байхад баруун говийнхон жил тойрон говьдоо л байдаг аж. 145 өрхөөс бүрддэг бригад нь хамтралын нэг нэгж бөгөөд 3000 тэмээ, 90.000 хонь, 40 адуу малладаг бөгөөд малаа зургаан шанд, хоёр голоос усалдаг ч хүрэлцээ муутай тул саяхан 120 худаг гаргажээ.
Говьд суурьшаад цөөнгүй жил болж байгаа гэх ногтон сахалтай, нар салхинд борлосон Жаргал хэмээх малчин залуу “Говьд ус их бий. Хоёр, гурван метр ухаад л гарна. Заримдаа долоо метр ухах нь ч бий. Шүд хага ташсан цэнгэг ус гардаг юм” гэж ярив. Ярьж байхдаа түүний царай гэрэлтэй байсан.
Худаг өрөмдөж байгаа унгар инженерүүд говьд устай газар олж, худаг гаргах хэцүү гэцгээж байх юм. Арван удаа 500 метр хүртэл өрөмдөхөд ес нь амжилтгүй болдог гэж тэд хэлж байв. Жаргалын бригадын нутгийн нэг хэсэг нь говьд хамаардаг, зундаа бэлчээр хөөн Гурван Сайхан ууланд очоод өвөлдөө далайн төвшнөөс 3000 тохой өндөр говьдоо ирдэг аж.