July 25, 2010

Гадаад монголоор аялсан минь 5

2010-07-22 13:31
АНУ-ын жуулчин Уильям Дуглас манай улсаар аялсан тэмдэглэлээ “National Geographic” сэтгүүлийн 1962 оны гуравдугаар сарын дугаарт нийтлүүлжээ. Одоогоос 50 шахам жилийн өмнө гарсан энэ тэмдэглэл тухайн үед хаалттай байсан Монгол орныг өрнөдөд танилцуулахад өөрийн үүргээ гүйцэтгэсэн нь лавтай. Түүний бичсэн тэмдэглэл өнөөгийн уншигчдад сонин байх болов уу хэмээн санаж, бага зэрэг товчлон хөрвүүлээд толилуулахаар шийдсэн юм. Энэ ялдамд энэхүү тэмдэглэлийг бидэнд өгсөн МОҮХны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ж.Отгонцагаан гуайд талархлаа илэрхийлье. Түүний тэмдэглэлд лам нарын тухай, хятадтай хийдэг худалдааны тухай, адуу экспортолдог тухай бага зэрэг эргэлзээтэй зүйлс байсан ч засвар хийлгүй тэр хэвээр нь орчуулсан болно.
ҮРГЭЛЖЛЭЛ 5
Бээжингээс англи хэлээр дамжуулдаг нэвтрүүлэг нь тод сайн дуулддаг ч мэдээллийг коммунист үзэл суртлын өнцгөөс мушгин гуйвуулна. Бичиг үсэг үл мэдэх явдал их байсан энэ орон ердөө хүний нэг үе өнгөрөхөд хүүхэд багачуудаа уншиж, бичиж чаддаг болгожээ. Өөрийн эртний бичгээр төрийн хэргийг хөтлөн явуулахыг бүрмөсөн зогсоон хөсөр хаяж, 35 үсэг бүхий крилл цагаан толгойг өөриймшүүлж авчээ. Орос крилл үсэг нь 33 үсэгтэй байдаг. Гэхдээ одоогийн хүү- хэд багачууд нь өөрийн түүх соёлоосоо бүрмөсөн хөндийрс өнгүй. Эртний монгол бичгээ дунд сургуулийн 8-11 настай багачууд үзсээр байна.
“АГШНЫГ БҮТЭЭГЧ” БУЮУ НӨХӨРЛӨЛ АВЧИРСАН ЗУРГУУД
Урьд нь би Азийн орнуудын алслагдмал нутгаар аялж явахдаа тосгоны хүмүүстэй найрсаг харилцаа тогтооход хэрэг болохуйц бэлэг авч явдаг байлаа. Тосон бал хамгийн тохиромжтой бэлэг болохыг би туршлагаасаа мэднэ. Харин энэ удаа Дин Конгер илүү сайхан санаа олсон юм.
Дарсан зургийг тэр даруйд нь угааж, бэлэн болгодог зургийн аппарат. Их том хайрцагтай эд. Түргэн зураг гайхалтай үр дүн авчирсан даа. Улаанбаатар дахь албан ёсны уулзалт дээр, хөдөөгийн суманд, холын замд, сангийн аж ахуй, нэгдэл, хот айлд гээд бидний явсан газар бүрт энэ аппарат саад бэрхшээл бүрийг арилгаж, дулаарал авчирч байв. Хэлмэрч И.Очирбал маань үүнийг “Агшныг бүтээгч” (Moment camera) хэмээн нэрлэсэн. Биднийг айлд буудаллаад нэг зураг авахад л тэр дороо энэ тухай яриа тарна даа.
Хэд хэдээрээ хүрч ирээд зургаа дарж өгөөч хэмээн найрсгаар гуйдаг байсан юм. Авсан зураг маань хатаж амжаагүй шахам байхдаа хойморт заларч, мөнөөх Ленин, Зөвлөлтийн сансрын нисгэгчид, Монголын баатруудтай эн зэрэгцэнэ дээ. Гэр бүлийн зураг бол бүр хүндэтгэлтэй. Хэдийгээр монголчууд ХХ зууны дундуур өөрсдийн замаар механикжиж байгаа ч малчид нь Чингисийн үеэс уламжилж ирсэн үнэт зүйлсээ хадгалан үлдэж чадсан байна. Тэдний өвөг дээдсээрээ бахархах, үр удмаа, гэр бүлээ гэх халуун сэтгэл нь тусгаар тогтнолыг хүсэх тэмүүлэлтэй нь адил хүчтэй юм. Хятадын шунахай худалдаачид нэгэн цагт Монголоор дүүрч, ард түмнийг сорон мөлжиж байв.
Улаанбаатарын нэгэн профессор энэ тухай “Тэр цагт ардууд тал цайг нэг хонь, эсвэл ямаагаар авч байж. Дээлийн өнгө гэхэд зургаагаас долоон богийн үнэ хүрч байсан хэрэг. Яваандаа бүх мал Хятад худалдаачдын гарт орж монголчууд тэдний малыг хариулах болсон ” гэсэн юм. Оросын худалдаачдын тухайд гэж намайг асуухад “Тэд бас байсан. Гэхдээ хятадуудтай адил шулаачид байгаагүй” гэсэн юм.
________________________________________
ХЯТАДЫН ГАРААС АНГИЖИРСАН НЬ
-Хятадын худалдаачид өнөө- дөр ямар байгаа вэ хэмээн асуусан. Хятадын монополь урьдын адил дэлгүүр, зоогийн газруудад байгааг би мэдэж байсан юм. Профессор “Нэгдэлд элсэхгүйгээр зоогийн газартаа мах, ногоо худалдан авах боломжгүй гэдгийг хятад эздэд бид хэлдэг. Зоогийн газрууд нэгдлийн зарчмаар ажиллах ёстой” гэж хариулсан.
-Дэлгүүрүүдийн хувьд -Адилхан. Жижиглэнгийн бүх худалдаа төрийн мэдлийн, эсвэл нэгдлийн зарчмаар явах ёстой гэж тэрбээр хариулсан даа. Улаанбаатарын их сургуульд цөөвтөр хятад багш ажиллаж, эх хэлээ заадаг юм билээ.
Барилга, бүтээн байгуулалтын салбарт Хятадын коммунист бригадууд ажилладаг гэж би дээр хэлсэн. Бээжингийн тусламжаар тоосго, хавтан, шил, нэхмэл, гурилын шигшүүрийн үйлдвэрүүд босжээ. Гэхдээ миний бодлоор Монголын эдийн засаг дахь Хятадын оролцоо улам бүр багасч байх шиг санагдсан. Монголчууд энэ тусламжийг нэг ойшоохгүй, хөгжлийнхөө чиг хандлагыг Орос орноор баримжаалж байх шиг.
Зөвлөлтөөс хамааралтай болж байгаа нь гадаадад илгээж байгаа оюутнуудын тооноос тодорхой харагдаж байгаа юм. Энэ хичээлийн жилд гэхэд л 1300 хүн Орост сурч байгаа бол Хятадад ердөө үүний аравны нэгтэй тэнцэх тооны хүн сурч байх жишээтэй. Албаны хүн энэ бүхнийг товчхонд нь “Хятадууд түүх, уран зохиол, хэл шинжлэлээр олон оюутан сургаж өгөхийг санал болгодог. Гэвч Монгол орчин үеийн улс болохын тулд өрнө зүг харах хэрэгтэй” гэж дүгнэв.
________________________________________
ОРОСЫН ТУСЛАМЖААР БАРИГДАЖ БАЙГАА ТӨМӨР ЗАМ
Оростой холбоотой болсон нь бүх зүйл дээр илт. Улаанбаатарын өндөр албаны хүмүүсийн зарим нь орос эхнэртэй. Энэ жагсаалтын эхэнд Ерөнхий сайд Юмжаагийн Цэдэнбал бичигдэнэ. Оросын зүгээс энэ бүхэнд дургүйлхээд байдаггүй бололтой. Тэд юм юманд оролцож байна. Үйлдвэр, станц, хотын гол суурийг тавихаар орос инженер үүд хэдэн зуугаараа иржээ. Эрхүү, Бээжинг холбосон төмөр замыг тэд дайны дараа барьжээ. Энэ төмөр зам Монголын хувьд алтны уурхай бол Москвагийн хувьд Хятадтай холбогдсон гол шугам. Энэ замаар дамжин үйлдвэрийн төслүүд ирж, монголчууд ажиллах хүчийг нь гаргаж, зөвлөлтүүд удирдаж, хяналт тавьжээ. Гэхдээ өнөөдөр монголчууд төмөр замыг өөрсдөө ажиллуулж байна.
Орос өдгөө Монголыг нисэх онгоц, нутагтаа бэлтгэсэн нисгэгчид, тэр бүү хэл гахай, тахиа, туулайн мах гээд шинэ төрлийн хүнсээр хангаж байна. Нүүдлийн мал аж ахуй дээр суурилсан уламжлалт эдийн засагт гахайн маханд “орон зай” байсангүй. Сангийн болон үр тарианы аж ахуй бий болохын хамтаар гахайн мах үзэгдэж эхэллээ. Тахианы мах 1921 оноос өмнө бас л нүдний гэм байсан бол одоо энэ чиглэлийн аж ахуйнууд олон болжээ. Монголын цэвэр тунгалаг гол мөрөн, нуур цөөрөм загасаар хахаж байдаг ч загасчин харин байгаагүй гэнэ. Одоо бол загасны аж ахуй цэцэглэн хөгжиж, жил бүр Орос руу их хэмжээний загас гаргадаг.
Монголын анхны инженер үүд, машинистууд, физикчид, химичид Москвад бэлтгэгджээ. Оросууд механикч, техникч бэлтгэх хүрээлэнгүүд байгуулснаас гадна лабораторийн ажилтнууд, хэл шинжээчид, ургамал судлаачид, эмч, багш нарыг бэлтгэж байна. Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд сургууль, эмнэлэг, цэцэрлэгийн бүтцийг байгуулахад тусалж байгаа юм. Зурагтай үлгэр үздэг цэцэрлэгүүд, зарим үлгэрүүд нь бидний багын дурсамжийг санагдуулж байлаа. Жишээлбэл, гэртээ үлдсэн бяцхан ишигн үүдийг хууран хаалгыг нь онгойлгуулаад, залгих гэж оролддог ховдог чононы тухай үлгэр байсан. Чоно санасандаа хүрдэггүй л дээ.
________________________________________
ЗӨВЛӨЛТ ЗАГВАРЫН МАШИНУУД
Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд хүүхдийн зуслан, сангийн аж ахуй, нэгдэл, балет, дуурь, багшийн сургууль байгуулахад тусалж байна. Оросын машин, багаж хэрэгсэл хаа сайгүй. Гурилын элеватороос угаалгын өрөөний хэрэгсэл, ачааны тэрэгнээс хүнд механизм хүртэл бүгд Зөвлөлтийнх. Оёдлын үйлдвэрт Британийн, гутлын үйлдвэрт Чехославакийн машинуудыг ашигласаар байна.
Зүүн Европын орнууд цөөнгүй төсөл хэрэгжүүлж байгаа ч аж үйлдвэр, боловсрол, хөдөө аж ахуй, газар тариаланд хойд хөрш нь зонхилдог. Засгийн газрын үйл ажиллагаанд нь оросуудын оролцоо яг ийм өндөр байгаа шинж тэмдэг бид олж хараагүй. Засгийн газрын албаны хүнээс асуусан юм.
-Оросын тусламж зээл үү, буцалтгүй тусламж уу?
-Зээл
-Зээлийн хүү нь ямар вэ?
-Хэвийн нөхцөлд 2.2 хувьтай
-Орос чанга гартай зээлдүүлэгч үү?
-Хүүнд ач холбогдол өг дөгг үй. Зээлээ буцалтгүй тусламж болгох нь ч байдаг гэсэн. Хувьсгалын цучлыг 1921 онд хаясан Сүхбаатар 1923 онд 30 насандаа өөд болсон аж.
Төр, шашны дээд эрхийг барьж байсан (Шашин, төрийг хослон баригч) Дээд ламын илгээсэн эмч Сүхбаатарыг хордуулж алсан гэж монголчууд ярих юм билээ. Сүхбаатар ташуурандаа нууц захидал хийж аваад 1920 онд Оросыг зорьжээ.
Ленинээс тусламж хүссэн захидал байж. Улс төрийн тогтолцооны хувьд Монгол орон Зөвлөлт хэлбэртэй болж, ердөө л ганц нам, Монгол ардын хувьсгалт нам үүсч, коммунизмын бэлгэ тэмдэг болжээ. Гишүүнчлэл нь хариугүй бага, 1.000.000 монголчуудын ердөө 50.000 нь энэ намд харьяалагдана. Марксист, ленинист ангийн зарчим сургуульд шаардагдана. Захидлыг нь задалж үздэгт зарим хүмүүс таагүй хандаж сэтгэл дундуур байдаг. Зохиолчид нь ямар нэг зохион байгуулалтад орж, ажлын бус цагаар бичдэг аж.
Зохиолчдын хороо ямар сэдвээр бичих, ямар ном бэлтгэхийг шийдэж, хянан засварлана. Тэгээд Хэвлэлийг хянах газар луу явна. Уг газар татгалзах юм бол Зохиолчдын хороо дахиад ажилдаа орно. Монголын хамгийн алдартай зохиолчдын нэг, одоо ч амьд сэрүүн байгаа Ц.Дамдинсүрэн Зохиолчдын хорооны ч, Хэвлэлийг хянах газрын ч шийдвэрийг дагахгүй хэмээн адарч байж. Түүний “Гологдсон хүүхэн” (Woman Rejected гэж хөрвүүлжээ. Орч) романаар кино хийж байгаа юм.
Очоод удаагүй хүний хувьд намын үхширмэл сурталд автсан гишүүдийг яг тийм гээд хэлчихэд төвөгтэй. Тэдний зарим нэгтэй уулзаад марксист үзэл баримтлалын тухай ярих үед хилэнтэй нүдээр ширтэж байсан даа. Хэдийгээр яриа хөөрөө хүнд болох үе байсан ч тэд оросуудтай адил муйхарлах нь үгүй.
Хэрэв Маркс ХХ зууны дундуур АНУ-д сууж байсан бол “Каритал”-ыг бичихгүй байсан гэдгийг би дахин давтан хэлж байсан. Бичих сонирхол ч, үзэн ядалт ч түүнд төрөхгүй байсан. “”Марксын бичсэн тэрхүү капитализм гэгч танай эртний нийслэл Хархоринтой адил булшлагдсан” гэж би монголчуудад хэлсэн юм.
________________________________________
ЭРХ ЧӨЛӨӨНИЙ АМИН СҮНС НЬ ЯРИХ ЭРХ
Монголын хөгжлийн талаар өөрийн үзэл бодлоо хэлэхийг нэгэн зоог дээр надаас хүссэн юм. “Хэдийгээр чухал ач холбогдолтой ч хөг жил дэвшлийг зөвхөн хүнсний хангамж, үйлдвэр, эмч, эмнэлгийн үйлчилгээгээр тодорхойлох боломжгүй. Хөгжил дэвшил гэдгийг тодорхойлохын тулд оюун санааны үнэт зүйлсийг зайлшгүй тооцон үзэх ёстой. Яруу найргаар нь аль нэг нийгмийг тодорхойлж болно. Бичих эрх нь байна уу? Дуртай сэдвээрээ туурвиж болж байна уу? Албаны хүний үгийг сонсох ёстой юу гэх мэтчилэн.
Өөрөө бичиж, өөрөө хэвлүүлээгүй юм бол итгэх хэрэг байхгүй” гэж хэлсэн дээ. Орост тохиолддогтой адилаар эсэргүүцэн хашгиралдаж, намайг буруутгасангүй. Тэдний оюун санаа нээлттэй хэвээрээ юм байна гэж би дүгнэсэн. Гэлээ гээд монголчууд өрнийн, жүүдийн, загалмайн иргэншлээс даанч хол байна.
Өрнийн иргэншлийн гайхамшигт номууд, утга зохиолын тухай ойлголт алга. Хэрэв монголчууд Орос, Хятадын дунд энэ мэт хавчуулагдан оршсоор байх ахул хэзээ нэгэн цагт үзэл суртлын хүүхэлдэй болон хувирах нь дамжиггүй. Байдал иймдээ хүрэх юм бол халуун сэтгэлтэй, эрэлхэг зоригт энэ ард түмний хувьд ч, өрнийнхний хувьд ч эмгэнэл болох болно.

July 18, 2010

АМРАЛТ

2010-07-17 10:42
Төрт ёсны 2000 гаруй жилийн түүхтэй Монгол төрийн наадам өндөрлөөд хэдхэн хонож байна. “Дараа жилийн наадам хүртэл дахиад 365” гэж ирээд л санаа алддаг юм гэсэн. Надад ч тэгэх шалтгаан одоогоор алга. Наадам дуусаа л бол амралт эхэлдэг бичигдээгүй хууль Монголд бий.

Юун тэр наадмын дараа намар. Наадмын дараа жинхэнэ амралт эхэлнэ. Хөдөө л явцгаана даа. Төрсөн бууцан дээрээ хөрвөөх, эцэг өвгөдөөс шүтэж ирсэн уул овоо, ус голын тахилгадаа оролцох, нас өндөр болсон ижий, аавдаа бараагаа харуулж, нэг удаа ч болов унага, тугал татаж өгөхөөр гарч өгнө дөө, нутгаа санасан хотын монголчууд. Төрсөн нутгийн агаар салхи нь эм, хөрвөөсөн бууц нь бараг л вакцин шахуу гэж ярих юм билээ. Ортой л байх. Үнэхээр тийм юм бол миний муу хотыг муулан байж юунд энд амьдарна вэ. Утаатай л гэнэ, униартай л гэнэ. Өмхий л гэнэ, хог новштой л гэнэ.

Тэгвэл юунд нь хоргоддог байна аа. Дөрвөн уулын дунд тарчилж байхаар хөхрөх хөдөө, хөх тэнгэрийн хаяандаа очооч дээ. Шөнө зүүдлээд байдаг юм гээ биз дээ, нутаг жалгаа. Ёстой өнөө зүлгэн дээр гэрээ барьчихаад, зүгээр л нэг амьдраач дээ. Чадахгүй л дээ. Жаврын сөргүү харж чадахгүй нойрны ноднууд. Мань мэтэд бол хөдөө явах “ёс суртахууны эрх” алга. Энэ өвлийн зуднаар хэдэн навсгар малчдаа ёстой нэг авч өгсөн дөө хөөрхий чинь. Зуны дэлгэр цагаар өвс хадлангаа авч байхгүй яасын хохь нь, архи, айраг эргүүлж овоо тахиж байхаар отор нүүдэл хийх нь яав, хэнд эрхлээд байгаа юм, хэний малыг хариулж байгаагаа бодмоор доо, та нарын амьжиргаа юм байгаа биз дээ. Яахаараа та нарт туслах ёстой юм гэж ирээд л авч өгсөн. Тэр байтугай мал нь цөөрөөсэй гэж “ерөөсөн” хүн ч бий. Би өөрөө хүртэл “мах сүүг чинь зүгээр аваа юу” гэж ирээд л өвчигнөсөн.

Хүний зовлонг хараад баярладаг шимнус бид биш. Гэхдээ адилхан амьдрах гэж ядаж байж нэгийгээ зулгаагаад байхаар уур хүрээд байх юм. Өршөөгөөрэй. Ажаад байхад хотын монголчууд ид ажлын үеэр очоод наадам, найр зохион байгуулаад хөөрхийсийн ажлыг алдуулаад байдаг бололтой. Сураг сонсоход нэлээдгүй олон ланжгар наадам энэ зун хөдөөгүүр болох гэнэ. Юун хадлан, юун отор нүүдэл. Тонил цаашаа. “Шинэ монгол” адуу ирэх гэж байхад чинь л болоод явчина шүү дээ. Шинэ орос гэж бол байдаг. Гэхдээ энэ нь хүнийг хэлж байгаа хэрэг. Тэгсэн манайд мал адгуус болоод явчихаж байгаа юм. Үнэндээ бол эмгэнэл. Гашуун ёжлол шиг сонсогдож байна. “Шинэ монгол” адуу. Энийг орчуулах гээд нэг үзээрэй, аль нэг хэлнээ. Засваргүй онигоо гэдэг л болно доо.

Шинэ адуу дагасан хуучин хүү, хятад торгон дээлтэй гэж байгаа. Яана даа яана, малчид минь. Торгон дээл өмсчихөөд зуд очиж явна даа та нар руу. Мунхаг үзэж байж мэднэ гэгчээр заавал хөхөө өвлөөр малаа барж, хотын цатгалан банди нарын бахыг хангаж элдвээр хэлүүлэх хэрэг байна уу даа.

Дөрвөн хөлтэй, дөшин толгойтой юм үзээгүй биш хэдэн малаа тэвээрүүлэх талаар бодсон нь дээр байх аа. Жилдээ төрийнхөө баяр наадмаар ганц наадаад хурдан буяныхаа тоосыг үзчихсэн л бол хаваасаг биш үү. Уул нь миний мал биш болохоор надад хамаагүй л дээ. Чам шиг юмаар заалгахгүй гэж байгаа бол дураараа л бол. Танд хамаагүй бол надад бүр ч хамаагүй. Турж үхнэ гэж айгаад байгаа юм үнэндээ алга.
http://www.mongolnews.mn/p/7744