ХОТЫН ГУДАМЖ

“Дуудах нэрийг эх, эцэг, дуурсах алдрыг өөрөө олдог” гээд нэг үг байдаг. Зөв л бичсэн байгаа даа. Эндээс аливаа хүн, цаашлаад хот балгад, улс орон өөртөө нэр өгдөггүй, хажуу хавирганыхан нь өгдөг гэсэн лут “оюун дүгнэлт” гарч байгаа юм. (Алдар хүнд хэрхэн олж авах тухай энд ярихгүй) Гудамж, талбай ч өөрцгүй. Тэнд хэн суудаг, ямар наймаа, арилжаа явдаг эсэхээс хамаараад нэрийг нь ойр хавийнх нь хүмүүс өгдөг байна. Нэвтэрхий тольд бичсэнээр Европ, Америкийн олон хотод Ломбард гэсэн нэртэй гудамж байдаг гэнэ. Энэ нэрний үүсэл бүхэл түүхийг агуулна. Уул нь Италийн Ломбарди мужаас Лондонд цагаачлан ирж, алтны дарх хийдэг байсан инжаанууд суудаг гудамжийг ийн нэрлэх болж. Сүүлдээ энэ гудамжинд алт барьцаалан зээл өгөх бизнес дэлгэрч, улмаар мөнгө хүүлэгчид суурьшсан аж. Их Британиас АНУ-д цагаачлан очигсод энэ нэрийг шинэ тив даяар тарааснаар өдгөө тус улсын олон том хотод ийм нэртэй гудамж буй болжээ.
Цагтаа манай эртний нийслэл Хархорум уран барилгын гайхамшиг байсан юм гэнэ лээ. Одоо гудамжны нэр бүү хэл хотоос тоймтой юм үлдээгүй. Байгаа нь нэг хоёрын зэрэг чулуун мэлхий л үлдээ шив. Тэгэхлээр гудамж талбайтай холбоотой өнө эртний түүх нүүдэлчин монголчуудад байхгүй. Байгуулагдаад 370 жил болж байгаа гэх нийслэл маань шав тавьсан газраасаа цөөнгүй удаа нүүж байж одоогийн бууриндаа төвхнөж. Манж нар бодлоготойгоор нүүлгэсэн гэж ч ярьдаг. Харин уул нуруу, ус мөрөнтэй холбоотой домог гэвэл бидэнд бий, бий. Хэн бугай ч бидний өмнө гишгэхгүй. Энэ бүхэн суурин иргэншил давуу, нүүдэлчнийх бүдүүлэг гэсэн үзүүлэлт биш болой.
Өдгөө бид гудамж талбайгаа ёстой өнөө дэлхийн “жишиг” гээч юмаар нэрлэж, хаягжуулахгүй бол болохоо болилоо. Сая хүнтэй хот байна даа. Нүүдэлчин гаралтай гэхээрээ л хамаа замбараагүй байж болохгүй. Гэсэн атлаа дотроо бие биенээ хот, хөдөөгөөр нь ялгаварлах аядана. Уул нь албан ёсны нэр, хаяг манай гудамж, талбайд бий л дээ. Тэгэхдээ хиймэл, оновчгүй учраас хүний чихэнд тэр бүр хоногших нь бага. Тухайлбал, Энгельсийн гудамж гэх газраар урагшаа гүүр ч гэл үү зам ч гэл үү барина гээд ярихад л чухам хаана гэдгийг нь баримжаалах хүн тун ховор. Төмөр замын модон гүүр гээд барагцаагаар ярихад сая нэг юм ойлгоно. Зүй нь тэр гудамжийг “Төмөр замын модон гүүр” гудамж гээд албан ёсоор нэрлэчихсэн байвал болох байж. Хаа хаанаа амар.
Гадна дотны хүн Улаанбаатрын газрын зураг дээрээс очих газрынхаа хаяг энэ тэрийг асуухаар ёстой хэцүү юм билээ. Мөнөөх зурган дээр нь бүх гудамж албан ёсны нэрээрээ. Нөгөөх чинь бидэнтэй адил “Урт цагаан”, “Таван шар”, “Шар дэлгүүр”, “Микр” гэж мэдэхгүй болохоор ёстой түвэгтэй. Болдог бол яг эдгээр нэрээр нь албан ёсоор нэрлээд, хотынхоо газрын зургийг гаргачихвал хичнээн таатай. Мэдээж гадныханд зориулаад гудамжны нэрээ солино гэж байж болохгүй л дээ. Гэхдээ заримдаа бидэнд ч түвэгтэй байх юм. Засвар энэ тэрээс болоод зам хаах хэрэг гардаг. Яг хаагуур хаахыг нь албан ёсны гудамжаар нь нэрлэхээр хүн мэдэхгүй. Яалт ч байхгүй өнөө 25 дугаар эмийн сангийн уулзвар, Баянбүрдийн тойрог, 100 айл, офицеруудын ордон гэх мэтээ дурдсан зарлалыг телевиз, радиогоор дамжуулж, сонинд хэвлүүлнэ. Нэгэнт хэрэглэгдэхгүй, хүний чихэнд хоногшдоггүй албан ёсны нэрсийг солиход буруудах зүйлгүй санагдах юм. Хүн болгоны мэддэг нэрээр нь тухайн гудамжийг нэрлэх нь Лондон, Парис, Нью-Йоркт түгээмэл байдгаас гадна түүх өгүүлдэг аж. 100 айлаас Баянбүрдийн тойрог хүртэлх гудамжийг албан ёсоор юу гэж нэрлэдгийг мэдэхгүй. Хар ярианд бол “амьжиргааны гудам” л гэдэг. Зах зээлд орж байх үед энэ гудамжны дагуух хашаанууд бараг бүгд машин, дугуй засварын газар болж, гуравдугаар арван жилийн ойролцоох байрны нэг давхарууд гуанз, тохиролцооны дэлгүүр болсон. Одоо ч бараг хэвээрээ. Хойшид яаж ч өөрчлөгдсөн тэр үеийн байр байдал ямар байсныг энэ гудамжны нэр сануулсаар байх болно. Албан ёсоор нэрлэгдвэл шүү дээ. “Өвгөнтийн хөндий” гэдэг гудамж заавал байх ёстой. Манай нэг байтугай үеийн гунигт түүхийг энэ нэр сануулж байх учиртай. Тоглоогүй байна.
Алдартай хүмүүсийн дурсгалыг мөнхжүүлэх зорилгоор гудамжийг нэрлэх нь түгээмэл үзэгдэл. Гэвч улстөрийн учир шалтгаан болон тухайн хотын засаг захиргааны үзэл баримтлалаас шалтгаалан иймэрхүү нэр олонтоо солигддог гэнэ.
Дэлхийн нэгдүгээр дайнд АНУ оролцоод эхэлмэгц Нью-Йоркын Брүклин дүүрэг дэх Хамбург гудамжны нэрийг даруй сольж Ерөнхийлөгч Вильсоны нэрээр нэрлэж байв. Нельсон Манделлаг дэмжин, арьс өнгөөр ялгаврлах бодлогыг эсэргүүцэгч орнууд ӨАБНУын Элчин сайдын яам байрладаг гудамжийг Манделлагийн нэрээр нэрлэж байсан гэдэг. Манайд гэхэд л сүүлийн үед бүх юм дээл, хөөмийтэй холбогдох болсон. Хятадын Элчин сайдын яам байрладаг гудамжийг “Монгол дээл” гудамж, эсвэл “Монгол хөөмий” гудамж гээд нэрлэхэд л асуудал Хятадын элчингээр дамжаад шууд дэлхийн “тавцанд” гарна даа. Хятадын Элчин хаа байдаг юм бэ гэж үү? Хөгжим бүжгийн дундын баруун талд, 64-ийн хойхно, Полийн яг ард, Их сургуулийн хоёрдугаар байрны зүүн талд, бишээ, дөрөвдүгээр байрны урд гэх мэтээр зааж өгч чадна. Тоглоомгүй бид яг ингэж зааж өгдөг. Дахиад хэлье гудамжийг хүмүүсийн хэлж сурснаар нэрлэх нь зүйтэй.
А.Дюмагийн зохиол дээр хачин жигтэй нэртэй гудамж зөндөө л гардаг. Хөрөнгөт нийгмийн нүүр царай аятай л юм боддог байсан. Үгүй юм. Юм байгаагаараа сайхан гэдэг чинь л энэ юм байна. Хуучин Их Хүрээнд байсан нэршлийг сэргээе гэсэн ч одоо нэгэнт мартагдсан, идээшихээсээ өнгөрсөн байхаа. Баруун, зүүн дамнуурчин, есөн гудамж, усны гудамж, харчуудын гудамж, Төмөрчний гудамж, өндөр хог гээд байсан л юм гэнэ лээ.
Телевизийн, Таван шарын, Урт цагааны, Төмөр замын, Их сургуулийн, Багшийн дээдийн, Хар захын, Хуучин захын гээд гудамж байвал сайхан ш дээ. Хаана байдаг, ямар бизнес буцалж байдаг нь сонсоход л ойлгомжтой байгаа биз дээ.
Сонирхуулж хэлэхэд АНУ-ын нийслэл Вашингтонд муж улсуудын нэрээр нэрлэгдсэн гудамжнууд байдаг гэнэ. Тусгаар тогтнолыг бэлгэдэж байгаа бололтой юм. Манай Улаанбаатар ч гэсэн аймгуудынхаа нэрээр гудамжаа нэрлэхэд бас л дажгүй. Гэхдээ аймгуудаа нэгтгэж магадгүй юм дуулдаад байгаа. Мөнгө хэмнэх сайхан санаа. Тэр болтол харзнах уу.